In de historische jiddische proloog van A Serious Man komt een blije man bij zijn vrouw thuis uit een sneeuwstorm: er is een wiel van de wagen gevallen, maar gelukkig kwam hij toevallig iemand tegen die hem hielp. Nog mooier: het bleek Rebbe Groshkover te zijn. Zijn vrouw is niet blij maar vervloekt hem: Groshkover is al drie jaar dood. Het moet een dybbuk zijn, een kwade geest die het lichaam van de rebbe heeft bezeten. Dan wordt er geklopt: de rebbe staat voor de deur, de man heeft hem immers uitgenodigd. Er volgt een kort gesprek, dat eindigt als de vrouw een ijspriem in de borst van de rebbe ramt, overtuigd als ze is dat hij een dybbuk is. Inderdaad reageert de rebbe eerst nogal onaangedaan, maar dan begint er bloed te stromen. De rebbe strompelt de sneeuwstorm in en nooit zal duidelijk worden of hij leeft of een bezeten lijk was.
Aan het begin van de eigenlijke film geeft universiteitsdocent Larry Gopnik (Michael Stuhlbarg) een beginnerscollege natuurkunde waarin hij het concept van superpositie uitlegt en de bekende paradox die Schrödinger daarover bedacht: de kat in de dichte doos die zowel dood is als leeft. Wat hij dan nog niet weet is dat hij het over zichzelf heeft: hij is een levende dode, een dybbuk. Het wachten is alleen nog het inklappen van de golffunctie.
A Serious Man is na Barton Fink en The Man Who Wasn't There de derde film van de gebroeders Coen over een verdoemd man. Die twee eerdere films waren al zeer sterk – Barton Fink is inmiddels een kleine klassieker – maar in A Serious Man vervolmaken de Coens het concept. Alle hoop die Hollywood zo graag biedt en waarvan in die andere films nog restanten zaten, is er nu helemaal uit. A Serious Man is de zwarte komedie voorbij; het is een surrealistische nachtmerrie zoals alleen Franz Kafka ze tot nu toe kon bedenken. Gopnik is direct verwant aan Josef K., de hoofdpersoon uit Het proces die al veroordeeld is voordat hij weet wat hij gedaan heeft.
De andere persoon met wie Gopniks lijdensweg overeenkomsten vertoont is Job. "Ik ben een serieus man, ik probeer goed te leven" wanhoopt Gopnik, "waarom doet God me dit aan?" De drie rabbi's die hij raadpleegt hebben geen antwoord; Gods wegen zijn ondoorgrondelijk. De mens heeft geen enkele greep op zijn leven. Natuurkundige Gopnik weet dat de wetenschap geen antwoord biedt: wat de kwantummechanica ons geeft zijn onzekerheden en paradoxen. Dat de manier waarop het universum samenspant tegen Gopnik sadistisch overkomt is niet voor het leedvermaak van de Coens, zoals boze tongen wel beweren. De God van de Torah heeft nu eenmaal sadistische trekjes. Niet voor niets heeft de wijze dan wel seniele rabbi Marshak een reproductie van Carvaggio's schilderij waarin Abraham op het punt staat Isaak te offeren op zijn kamer hangen.
De film zit vol met dat soort details. De Coens en hun vaste meestercameraman Roger Deakins (en de set- en kostuumontwerpers) staan al jaren op eenzame hoogte als het gaat om de visuele kant. De buitenwijk waar Gopnik met zijn gezin woont lijkt voortdurend verpletterd door de big sky van Minnesota. Hij is ook net te abstract, te minimalistisch om echt te zijn. Dat geeft iets verontrustends.
Dat geldt ook voor de mensen rond Gopnik. Volgens sommige critici zijn die niet goed uitgewerkt, maar dat is dus het punt: het zijn raadselachtige droomfiguren die juist door een gebrek aan reliëf iets sinisters krijgen. Als je meer zou weten over de redneck buurman dan dat hij urenlang een honkbal overgooit met zijn zoon en op een gegeven moment komt aanrijden met een hert op zijn autodak gebonden, dan zou hij juist minder sinister worden. Alle karakters anders dan Gopnik zelf – de buurman, de Koreaanse student, de man van de platenclub, broer Arthur, de rabbi's, zelfs zijn vrouw en kinderen – zijn slechts pionnen in het goddelijke plan dat aanstuurt op zijn totale vernietiging. Wat ze betekenen ze? Rabbi Nachtner vertelt niet voor niets het verhaal van "de tanden van de goi": een joodse tandarts vindt in de tanden van één van zijn niet-joodse patiënten een Hebreeuwse inscriptie. Een goddelijk teken, maar waarvoor, daar komt hij nooit achter. In A Serious Man vallen alle zekerheden en alle logica langzaam weg. Zelfs het verschil tussen het dagelijks leven en nachtmerries of de paranoia opgewekt door blowen aan het vervagen. (Even subjectivisme pur sang: de scene waarin Gopniks zoon stoned zijn bar mitswa doet is een zeer accurate audiovisuele reproductie – het vervormde perspectief, het veel te harde geluid, het gevoel dat iedereen je aanstaart – van mijn eigen ervaringen met weed en de reden dat ik het na een paar keer proberen volledig heb afgezworen.)
De engste hallucinatie van allemaal is Sy Ableman, de man voor Gopniks vrouw hem verlaat. Fred Melamed zet met deze gladde prater, de duivel die doet of hij je beste vriend is, een karakter neer dat net zo onvergetelijk is als John Goodmans Walter Sobchiak in The Big Lebowski. Het is niet verwonderlijk dat Ableman de nachtmerries van Gopnik domineert.
A Serious Man is in veel opzichten de moeilijkste film die de Coens hebben gemaakt. Er is niet een mooi afgerond verhaal in de traditionele zin als in Fargo. Er is geen actie als in No Country for Old Men. Er is wel absurdisme, maar de echte dijenkletsers en citeerbare quotes als in The Big Lebowski ontbreken. De Coen gaan ook niet uitleggen hoe het ook alweer precies zat met Schrödingers kat of dat op dat schilderij Abraham op het punt staat Isaak te offeren. Job wordt zelfs nergens specifiek genoemd. Dit niet om elitair te doen, maar omdat dat soort expositie de film uit balans zou brengen. A Serious Man is een inkt- en inktzwart filosofisch werkt met als boodschap dat de mens weerloos is en geen greep kan hebben op zijn leven, hoe hij het ook probeert. Het is niet een boodschap waarmee je kaskrakers maakt. Maar wel meesterwerken die het equivalent op film zijn van Kafka's Het proces of De gedaanteverwisseling.
Martijn tH