Goed, verder met Wolfgang. Toen ik na het zien van Don Giovanni weer wat was opgekrabbeld, lag ik na het zien van Le nozze di Figaro alweer gestrekt. Deze opera in vier aktes, waarvoor Lorenzo Da Ponte wederom het libretto (zeg maar, de tekst) schreef, biedt zo’n 3,5 uur aan muziek, dus daar ben je wel even zoet mee. De beroemdste passage is het einde van de tweede akte, waar een duet uitgroeit tot trio, kwartet, kwintet, etcetera. Twintig minuten in totaal. Voor de filmliefhebbers, deze scène komt aan bod in de film Amadeus, als Wolfie zijn idee voor een nieuwe opera bij de keizer moet komen uitleggen (klik). Het dramatische hoogtepunt is de vergiffenis-scene aan het einde van de vierde akte, dat het nogal gemankeerde eind-goed-al-goed voorbereidt. In Amadeus zien we Salieri aan de loge genageld naar deze scène luisteren en slaakt de keizer een diepe geeuw (klik). En oh ja, deze zingen we allemaal weleens onder de douche. Da's ook Figaro.
Dit keer kijken we niet naar slechts twee maten, maar naar twee minuten. Anders komt het werk natuurlijk nooit af. Het gaat om de eerste twee minuten van de tweede akte. Daar zit de aria Porgi amor, waarvan dit de eerste twee regels zijn:
Porgi, amor, qualche ristoro, Bring, o Love, some relief
Al mio duolo, a'miei sospir For my sorrow, for my sighs
Iemand is verdrietig. Tekstje van niks eigenlijk. Rebecca Black had het kunnen zingen. Maar – zoals dat natuurlijk altijd het geval is – context is alles. En de context is als volgt. We hebben net de eerste akte gehad en daarin hebben Mozart en Da Ponte er al een lekkere puinhoop van gemaakt. Figaro en Susanna staan op het punt te trouwen, maar de graaf waar ze beiden voor werken probeert Susanna te verleiden. Dr. Bartolo en Masserlina komen voorbij. De eerste is nog boos over het feit dat Figaro het huwelijk tussen de graaf en gravin mogelijk heeft gemaakt terwijl hijzelf een oogje had op de gravin. Masserlina wil Figaro aan zijn belofte houden met haar te trouwen, als hij het geld dat hij van haar geleend heeft niet kan terugbetalen. Dan is er nog een enge muziekleraar, Basilio, die het ook heeft voorzien op Susanna, en een hitsige puber, Cherubino, wiens hormonen de laatste tijd vooral de kant op gieren van de gravin.
Na de eerste akte hebben we deze karakters aan het werk gezien en gehoord en zijn we op de hoogte van de intriges. Maar één karakter hebben we nog helemaal niet gezien, namelijk de gravin, de vrouw die zonder het te weten door haar man wordt bedrogen, maar die – zo mag je veronderstellen bij een gravin -natuurlijk ook niet op haar achterhoofd is gevallen. Als het doek opgaat voor de tweede akte en we op het podium één vrouw zien, weten we onmiddellijk wie dat is. En de gravin steekt niet meteen van wal. Nee, Mozart geeft ons eerst een kabbelend intro van meer dan een minuut om de eenzaamheid van deze vrouw flink in te peperen. Het dramatische effect is in de context van de eerste akte verbluffend. Hier zien we een voorbeeld, met Kiri Te Kanewa als de gravin:
Dan de muziek. Het gaat mij om de melodie onder “a'miei sospir”, het einde van die tweede regel, dat in de link hierboven dus rond die twee minuten klokt. Het is zo’n geijkt figuurtje dat je wel vaker hebt gehoord, typisch zo’n stukje melodie waar je als componist een strofe mee kunt eindigen. Rock ’n roll heeft ook van die kant-en-klare stukjes, bluegrass ook. Duitse schlagers hebben niks anders. Hier hebben we een voorbeeld van Mozart. Het is een nogal barok riedeltje. Als je de oeuvres van Bach en Händel zou doorlopen, kom je het vast een paar keer tegen. Maar zoals gezegd, context is alles. En dat voorgekookte melodietje staat hier kennelijk precies op de goede plaats en wordt goed voorbereid, want toen ik “a'miei sospir” voor het eerst hoorde schoten de tranen in mijn ogen. Ik zag hem niet aankomen, die melodie, en toch had er niets anders kunnen komen. Ach misschien ook wel, maar dan hadden we een aria van Salieri gehad, zal ik maar zeggen.
Ja, dan ga je je natuurlijk verdiepen in die twee regeltjes, hè. Zo ontdekken we bijvoorbeeld dat Renata Tebaldi ze keurig zingt, met licht romantische stembuigingen, Renee Fleming wat uitgerekter, dat Callas (weer) totaal onbeholpen is als ze Mozart zingt, etcetera. Een versie van Le Nozze die me erg bevalt werd in 2006 opgevoerd op de Salzburger Festspiele. Een nogal Ibsen/Bergman-achtige productie die menig operaliefhebber – zo lees je dan achteraf – deed schuimbekken van woede en waarvan de tempi natuurlijk weer te laag lagen. (Definitie van een opera-liefhebber: iemand die de hele avond online zit te zeiken over tempi). Dorothea Röschmann speelt en zingt de gravin, Nikolaus Harnoncourt (die we nog kennen van de eerste twee maten van Don Giovanni) dirigeert en Claus Guth doet de toneelregie:
We zien meteen een regie-innovatie. Guth plaatst Susanna (Anna Netrebko, by the way), het object van de graafs verlangens, ook op het podium. Op enige afstand van de gravin, daarmee het verschil in hun sociale status accentuerend. Susanna is haar bediende, de persoon met wie zij dagelijks het meest te maken heeft, en zó ziet hun relatie eruit. Veel eenzamer krijg je het niet. Dan Röschmann. Ze is niet half de zangeres die Te Kanewa is. De vibrato waarmee ze begint is niet mooi vol, er is minder rust en beheersing, ze vecht zich als het ware een beetje van halve regel naar halve regel. Maar het dramatische effect vloert me. Hier staat geen gravin die haar gevoelens mooi vorm staat te geven, nee, dit moet er met horten en stoten uit. En haar “a'miei sospir”, die is vol rillingen bezorgende smart, waardoor die eerste twee regels één snik zijn die hier eindigt. Met zo’n vertolking wordt die stoplap van Mozart de mooiste stoplap van die hele Mozart-Da Ponte trilogie. En dan is het allang geen stoplap meer natuurlijk, maar gewoon een hoogtepunt.
olafk