Jim O’Rourke’s nieuwste release ‘The Visitor’ verdient meer dan een gehaaste recensie van nog geen drie alinea’s. Hier volgt de herkansing.
Mijn eerste kennismaking met het werk van Jim O’Rourke was de cd ‘Eureka’. In een drukke cd-winkel kwam het geluid over mijn koptelefoon niet boven de luide gitaarmuziek uit van de winkel zelf, met als gevolg dat ik er niets van kon horen. Thuis was de kennismaking al niet veel beter, want ik begreep weinig van de muzikale intenties van O’Rourke. De barokke, ambachtelijk gespeelde muziek van ‘Eureka’ past niet of nauwelijks in de moderne, gehaaste muziek van vandaag de dag en is ook nog eens allesbehalve luid: je moet je stereo echt hard zetten om subtiele details in de mix te kunnen horen. Ook het albumconcept wordt door O’Rourke heel anders opgevat dan bij het gros van artiesten: O’Rourke bouwt op ‘Eureka’ een spanningsboog op die verdeeld wordt over meerdere liedjes, waar andere artiesten een cd toch meer als een verzameling liedjes zien, die je in een willekeurige volgorde kunt afwisselen. Dat is bij O’Rourke niet geval: haal één stuk weg en de muziek verliest zijn betekenis omdat de context ontbreekt. En waar het voor anderen not-done is om instrumentale stukken met zang af te wisselen, doet O’Rourke dit veelvuldig. Nee, commercieel is de muziek van O’Rourke niet, eerder op een prettige manier dwars. Ook qua carrièrekeuzes is O’Rourke grillig: hij levert niet consequent om de zoveel jaar een cd af die vast te pinnen binnen een bepaald genre. Alsof het ‘m niet interesseert.
O’Rourke houdt er dus zijn eigen werkwijze op na en even leek het erop dat er geen nieuwe muziek meer zou komen. Na het denigrerend getitelde ‘Insignificance’ uit 2001, werd het stil rondom O’Rourke. Hij speelde een korte tijd in Sonic Youth, maar werd vervangen door Mark Ibold van Pavement. Er verschenen een serie heruitgaven met abstracte geluidskunst en uitgegeven werk, maar songgericht materiaal zat daar niet tussen. In een online interview las ik dat O’Rourke druk bezig was met een nieuwe solo-cd, maar dat het werk niet wilde vlotten. ‘Ik begrijp nu waarom mensen zo lang doen over het maken van een cd ’ merkte hij op.
In september 2009 verscheen na bij acht jaar stilte ‘The Visitor’, een cd met één track van 38 minuten. ‘Mensen zullen teleurgesteld zijn wanneer ze dit horen’ voorspelde O’Rourke en inderdaad, de eerste reacties op internetfora waren niet allemaal even positief. Dat komt omdat O’Rourke de luisteraar oplegt hoe en onder welke omstandigheden de muziek geconsumeerd moet worden. Zo wil O’Rourke dat de luisteraar ‘The Visitor’ als fysieke release koopt, en dus niet als download. Een belangrijke reden hiervoor is dat muziek en artwork één zijn en niet mogen worden losgekoppeld omdat beide dan hun betekenis verliezen. Ook wil O’Rourke graag dat de cd of lp luid wordt afgespeeld via speakers. Ik vermoed dat dit is om de vele nuanceverschillen in volume te kunnen ondergaan die via een koptelefoon ook weer teniet gedaan worden maar via speakers nog eens worden uitvergroot via een versterker.
Waarmee ik bij het belangrijkste onderdeel van ‘The Visitor’ ben aangekomen: de muziek. Die laat zich lastig omschrijven omdat die zo zit dichtgespijkerd met talloze details dat het ondoenlijk is er in simpele termen over te schrijven. Zelfs het omschrijven van een overheersende stijl is lastig aangezien al O’Rourke zich graag van meerdere stijlen tegelijk bedient, en dat geldt ook voor deze release. Hoewel de term ‘folksymfonie’ een heel eind komt, is dit wat al te kort door de bocht. Want ik hoor tussen klaterende banjo’s, Minimal Music-motiefjes ook citaten uit O’Rourke’s laptopwerk en spanningsbogen die ik ook terughoor in een drone-stuk als ‘Two Organs’.
Het is te makkelijk om je te concentreren op de vorm van O’Rourke’s werk en voorbij te gaan aan de emotionele zeggingskracht. Net als bij een artiest als Frank Zappa werkt de vorm hier als belemmering voor de inhoud. Maar al te vaak is de liefde van O’Rourke voor muziek uit de vroege jaren ’70 uitgelegd als camp, maar wie dat beweert heeft de boodschap gemist. O’Rourke verdient een genuanceerd oordeel en dat is waarschijnlijk een reden dat hij door veel serieuze critici, die vooral elkaar naschreeuwen en bezig zijn met de laatste Myspace-hype van deze week, wordt genegeerd. Ik meen dat O’Rourke hier volledig oprecht is in zijn muzikale bedoelingen, al doen zijn sardonische teksten (afwezig op ‘The Visitor’, maar volop aanwezig op ‘Eureka’ en ‘Insignificance’) anders vermoeden. Zoals voor een band als The Black Crowes de jaren ’70 nooit geëindigd zijn, geldt dat in zekere zin ook voor deze release. Er speelt een prettig soort optimisme uit zonder dat je het gevoel krijgt dat hier nostalgie bedreven wordt. Want waar nostalgie een soort valse romantiek met zich meedraagt, is O’Rourke’s popmuziek vaak bijzonder lichtvoetig. Er is geen plek voor pathos, misschien omdat O’Rourke zichzelf niet wenst te herhalen na een (cynisch) nummer als ‘Memory Lane’. De tekstuele zelfcensuur werkt op ‘The Visitor’ wat dat betreft zeker in zijn voordeel: ruim baan voor de muziek. En die muziek is prachtig.
Wie zich heeft verdiept in O’Rourke’s lange en productieve muzikale carrière, kan het spoor terug volgen dat de ambitieuze opzet van ‘The Visitor’ verklaart. O’Rourke beschrijft zichzelf als een improviserend musicus, maar ‘The Visitor’ klinkt niet als zodanig. De muziek is minutieus uitgewerkt, gespeeld en opgenomen. Het mooie daarvan is dat O’Rourke uitgaat van een ‘zachter-is-beter’ principe, waarbij het minst luide instrument zo min mogelijk wordt overstemd door de rest. Die aanpak is ook te horen bij opnames van Stereolab, Sonic Youth en Wilco, waar O’Rourke verantwoordelijk voor de eindmix was. Hij staat bekend om zijn oog voor detail, een werkwijze die op ‘The Visitor’ bijzonder ver wordt doorgevoerd. Maar geen doel op zichzelf verwordt, gezien de onophoudelijke muzikale ontwikkeling van ‘The Visitor’. Luisteraars klaagden op internet dat er geen onderverdeling is gemaakt in aparte tracks (zoals symfonische werken worden onderverdeeld in ‘movements’), maar het benadrukt dat afzonderlijke delen niet los van elkaar staan.
Voor zover ik weet heeft O’Rourke zelf het merendeel van alle partijen op de cd ingespeeld. Thuis, in Tokyo. Om de buren niet te storen wachtte hij tot de buurvrouw naar de winkel ging om vervolgens een blaaspartij in te spelen. Mooi is het om te horen welke keuzes hij maakt bij het arrangeren. Zo is er een sectie waarin de leidende harmonie wordt gespeeld op een basgitaar, terwijl dat instrument normaal onderdeel is van de ritmesectie. Andere luistersessies leverden ongehoorde lagen (zachte) instrumenten op waarvan ik het bestaan niet kon vermoeden. Veel gebruik van pedal steel en banjo ook, maar zonder dat je het idee hebt naar country te luisteren, eerder de barokke pop van ‘Eureka’.
'The Visitor’ is toegankelijk, vriendelijk en complex tegelijk. Maar met de nadruk op de eerste twee kenmerken. Het is dan ook vreemd te lezen dat de cd is opgedragen aan impro-gitarist Derek Bailey, maar ergens op de cd komt een mooi dwars, geïsoleerd gitaarfragment voorbij dat van Bailey zou kunnen zijn. Toch zijn er meer overeenkomsten tussen beide dan je zou denken. Zowel Bailey als O’Rourke zijn geïnteresseerd in improvisatie en beide trekken zich werkelijk niets aan van heersende muzikale trends of conventies. Hoewel de resultaten in het geval van ‘The Visitor’ niet met die van Bailey te vergelijken zijn, is het een prachtige ode aan diens werkwijze en muzikale insteek. Het doorgronden van ‘The Visitor’ vergt veel geduld (en luisterbeurten) en geeft zijn geheimen niet meteen prijs. Diepgang is hier een kwaliteitskenmerk dat in de tijd van instant bevrediging van gelekte releases ver voor de releasedatum zeldzaam is geworden. Noem het ouderwets, maar wie eenmaal ‘The Visitor’ heeft gehoord, weet wel beter. Het is een meesterwerk.
EvR